Den Ham

Ligging Den Ham of Hamtoren ligt aan de linkerkant net buiten Vleuten, langs de weg Vleuten-Harmelen

Foto van Den Ham

Ontstaan Waarschijnlijk rond 1259 gebouwd.
Geschiedenis Het ontstaan van "Den Ham" gaat terug tot de dertiende eeuw. Evenals veel andere oude kastelen, werd het Vleutense bolwerk uit nood geboren, in een tijd dat men zich veilig moest stellen tegen allerlei geweld. In de beginjaren was het niet meer dan een donjon, een stenen toren van twee of drie verdiepingen, met een kelder die niet van buitenaf bereikbaar was. De bovenliggende woonruimten waren door een houten buitentrap te bereiken. Deze trap kon bij naderend gevaar van binnenuit opgetrokken worden, zodat niemand naar binnen kon.
Elke verdieping had een stookplaats en was van smalle schietgaten voorzien. Een paar verdiepingen hadden een 'gemak', de voorloper van ons toilet, dat op de slotgracht uitkwam. De toren dankte de naam "Den Ham" aan een zijham van de Oude Rijn en gold door deze gunstige ligging als onneembaar. Wie "Den Ham" destijds had, beheerste de hele omgeving. En dat is precies wat de hoge robuuste toren nu nog doet. De rivierbocht is later gedempt, maar het kasteel bleef wel omgracht.

In 1259 werd voor het eerst melding gemaakt van ridder Bernardus Den Hamme. Deze man was uit het geslacht van de heren van Woerden, maar hij noemde zich liever naar zijn nieuwe goed "Den Hamme". Zijn zoon en opvolger, ridder Frederik, noemde zich Utenham. Hij droeg zijn stenen huis op aan de graaf van Holland en ontving het van hem weer in leen terug met twaalf morgen land op Bijleveld.
Als trouwe leenman van de graaf van Holland diende hij deze in strijd tegen Utrecht. Maar in 1347 beloofde zijn zoon en opvolger, ook een Frederik Utenham, de bisschop en de stad Utrecht geen kwaad te doen.

Vanaf dat moment tot omstreeks 1481 brak er voor het geslacht "Den Hamme" een min of meer rumoerige tijd aan. Terwijl de ene heer van "Den Hamme" soms trouw bleef aan Holland, stond diens zoon of kleinzoon aan de kant van Utrecht.
Zo was er in 1481 weer een Frederik Utenham aan het bewind. Maar terwijl hij eigenlijk leenman van de Graaf van Holland was, was hij tegelijkertijd in krijgsdienst bij de bisschop van Utrecht. Hij zou aan den lijve ondervinden dat het heel moeilijk is om twee heren te dienen.
Toen de stad Utrecht met bisschop David van Bourgondië overhoop lag, bleef hij als een goed krijgsman de bisschop trouw. Daarna trokken die van Utrecht naar Vleuten en belegerden kasteel "den Ham". Dat wisten ze na een harde strijd van tien weken stormenderhand in te nemen en het werd volgens de gewoonte van die tijd geplunderd en in brand gestoken.

Het bleek echter dat Frederik Utenham niet op het kasteel was, maar zich veilig op kasteel Nijenrode bevond, waar ook soldaten van David van Bourgondië belegerd waren. De Utrechtenaren, die blijkbaar niet van ophouden wisten, trokken vervolgens naar Nijenrode en veroverden uiteindelijk ook dat kasteel. De burcht onderging hetzelfde lot als "Den Ham". De Utrechtse krijgsheren namen Frederik Utenham gevangen en voerden hem naar Utrecht, waar hij zonder meer werd onthoofd. Nadat kasteel "Den Ham" -veel later- weer uit de as herrezen was, heeft Holland, voor zover bekend, nooit meer een aanspraak op het leen gemaakt. In 1536 werd het in het boek van de Utrechtse ridderhofsteden beschreven.
Toen in 1687 het geslacht Utenham uitgestorven was, brak er ook een tijd van verval voor het huis aan. Het kasteel kwam in korte tijd in verschillende handen en werd slecht onderhouden. Totdat het tenslotte, op de ons bekende Hamtoren en het poortgebouwtje na, volledig werd gesloopt. Gelukkig werden deze overblijfselen in 1975 gerestaureerd. De vierkante toren van zevenentwintig meter hoog telt zes verdiepingen en heeft muren van ruim anderhalve meter dik. Het is de enige kasteeltoren in ons land met meer dan vier verdiepingen, dit komt omdat deze toren niet de oorspronkelijke woontoren is, maar een toren die pas in de loop van de 15e eeuw tegen het kasteel werd aangebouwd.

Boven de ingang van het poortgebouwtje bevindt zich nog het wapen van de ridderhofstad, bestaande uit drie rode ruiten. Een ruit is in de wapenkunde al een heel oud symbool. Ze stamt uit de Frankisch-Germaanse tijd en wijst op grondbezit, jacht- en visrecht, het recht van duiventil en zwanendrift. Als een herinnering aan de vroegere ridderhofstad "Den Ham" en het geslacht Utenham waren er ruiten in het derde kwartier van het wapen van de voegere gemeente Vleuten-De Meern.
Bewoners 1259 ridder Bernardus Den Hamme
ca 1290 ridder Frederik Utenham
ca 1347 Frederik Utenham
ca 1481 weer een Frederik Utenham
- 1687 familie Utenham
Huidige doeleinden Het kasteel is bewoond.
Opengesteld Het kasteel is alleen vanaf de weg te zien. Op Open Monumentendag 2004 was de toren te bezichtigen.
Foto's ansichtskaart van de Hamtoren Luchtfoto van Den Ham Foto van de toren Foto van het poortgebouw Foto van het poortgebouw en daarachter de kasteeltoren
Tekening van het kasteel door Jan de Beijer in 1773 Kopergravure van het kasteel door C. Specht uit 1698 Plattegrond van de kelder van het vroegere kasteel
Bronnen Tekst: Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht
Kranteartikel in het RD van 19-4-1994: Frederik Utenham diende twee heren
Foto 2: uit eigen collectie
Foto 1, 4 en 5: Peter van der Wielen
Foto 3: Fotodienst Utrecht
Foto 6: Gé van Diest
Afb. 1: Kastelengids van Nederland
Afb. 2: boek: Provincie Utrecht, 1966
Afb. 3: UIt eigen collectie